„Talent jest jak kawałek szlachetnego, ale surowego metalu: dopiero pilna praca go obrobi i wartość mu wielką nada” – mawiał Stanisław Staszic. Sam miał wszechstronne talenty. Był działaczem oświatowym, gospodarczym, politycznym, organizatorem i mecenasem sztuki, uczonym przyrodnikiem, filozofem, tłumaczem i pisarzem politycznym. Wykształcenie zdobył w seminarium duchownym, przyjął nawet święcenia kapłańskie, później jednak prowadził świecki tryb życia. Następnie studiował nauki przyrodnicze w Lipsku, Getyndze i Paryżu. Był nauczycielem i wychowawcą synów kanclerza Andrzej Hieronima Zamoyskiego.
Stanisław Staszic był jednym z najwybitniejszych myślicieli polskiego oświecenia. Napisał dwie ważne książki, jeszcze przed II i III rozbiorem Polski, „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787) i „Przestrogi dla Polski” (1790), w których krytykował wady ustroju Rzeczypospolitej i proponował własne rozwiązania. W okresie Sejmu Czteroletniego 1788–92 należał do obozu reform, dążył do poprawy sytuacji chłopów i mieszczaństwa oraz walczył o utrzymanie niepodległości. Staszic miał znaczący wpływ na Konstytucję 3 Maja, chociaż nie był jednym z bezpośrednich autorów projektu. Jego poglądy polityczne, wyrażone m.in. w „Przestrogach dla Polski”, stanowiły inspirację i bazę dla reformatorskich zapisów, które znalazły się w Konstytucji.
Po rozbiorach nie przestał działać aktywnie w sferze publicznej. Należał do Rady Stanu, był prezesem Towarzystw Przyjaciół Nauk, utworzył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, odkrył złoża węgla i zainicjował budowę kopalni w Dąbrowie Górniczej, był jednym z inicjatorów powstania Uniwersytetu Warszawskiego. A to wszystko jedynie wycinek wszechstronnej działalności tego polskiego patrioty.
W listopadzie obchodzimy 270. rocznicę urodzin tej niezwykłej postaci. Pomniki upamiętniające Staszica znajdują się m.in. w Hrubieszowie, Zamościu i Zwierzyńcu, a w Pile, w której się urodził, można zwiedzać poświęcone mu muzeum.
